สภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย

โดย: สุริยะ ฉายะเจริญ

(อาจารย์ประจำภาควิชาสื่อดิจิทัล คณะนิเทศศาสตร์ มหาวิทยาลัยสยาม) jumpsuri@gmail.com

*บทความนี้เขียนขึ้นเพื่อประกอบการบรรยายเรื่อง “สภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย” วิชาทัศนศิลป์วิจักษ์ หลักสูตรทัศนศิลปศึกษา บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร

บทนำ 

          บทความนี้ผู้เขียนได้เขียนขึ้นเพื่อประกอบการสอนวิชาทัศนศิลป์วิจักษ์ หลักสูตรทัศนศิลปศึกษา บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ซึ่งผู้เขียนได้ประมวลความรู้ในเรื่องของประวัติศาสตร์ทัศนศิลป์ไทยสมัยใหม่มาวิเคราะห์เพื่อแบ่งประเภทผลงานเป็นหมวดหมู่ตามข้อสมมุติฐานของผู้เขียน โดยใช้เกณฑ์ของรูปแบบและแนวเรื่องในการนำเสนอผลงานของศิลปินมาเป็นหลักสำคัญในการแบ่งกลุ่มของผลงาน

            อนึ่งผู้เขียนได้จัดการแบ่งประเภทนี้เพื่อง่ายสำหรับการทำความเข้าใจถึงอิทธิพลศิลปะสมัยใหม่ที่แพร่กระจายอิทธิพลไปทั่วโลกตั้งแต่ราวปลายศตวรรษที่ 19 จวบจนถึงปัจจุบัน เพราะฉะนั้นการนำเอารูปแบบของแนวทางลัทธิในงานศิลปะสมัยใหม่ของศิลปะตะวันตกมาเปรียบเทียบกับบริบทของงานทัศนศิลป์ร่วมสมัยของไทยนั้น เป็นไปในเชิงของการเปรียบเทียบเชิงประติมาณ (Iconography) และรูปแบบ (Style) ทางกายภาพของผลงานศิลปะ  แต่กระนั้นก็มิได้ถือเอาการวิเคราะห์ของตัวผู้เขียนเองเป็นข้อการันตีที่สิ้นสุดจนมิอาจโต้แย้งได้ ทั้งนี้ถ้ามีผู้รู้ท่านใดตั้งข้อสังเกตหรือทำการศึกษาวิเคราะห์วิจัยไปจนถึงการแตกประเด็นที่หลากหลายกว่าบทความนี้ก็นับเป็นการต่อยอดที่มีคุณประโยชน์ไปสู่องค์ความรู้ที่จะพัฒนายิ่งขึ้นไปเรื่อยๆ และเป็นข้อดีต่อวงวิชาการทางด้านทัศนศิลป์ของไทยเป็นอย่างยิ่ง

สภาวะสมัยใหม่ในบริบทของงานทัศนศิลป์ไทย

            สำหรับในบทความนี้ “สภาวะสมัยใหม่” ในบริบทของงานทัศนศิลป์ไทย คือ การที่ผู้เขียนตั้งข้อสังเกตโดยใช้อิทธิพลของศิลปะตะวันตกในศตวรรษที่ 20 เป็นแนวทางในการทำความเข้าใจผลงานทัศนศิลป์ไทยสมัยใหม่ โดยนับตั้งแต่การเข้ามารับราชการของศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี ซึ่งเป็นผู้ร่วมวางระบบรากฐานการศึกษาศิลปะแบบตะวันตกในประเทศไทย โดยที่วิทยาการความรู้ที่ท่านนำมาเป็นรากฐานการศึกษาให้กับนักศึกษานั้นเป็นการเรียนแบบหลักวิชาการทางศิลปะแบบคลาสิก (Classic Art) มากกว่าจะเป็นศิลปะแบบสมัยใหม่ตามแบบ Modern Art ตะวันตก แต่ถึงกระนั้นก็ตาม การเปลี่ยนวิธีการสอนในระบบครูช่างแบบไทยเดิมมาเป็นแบบใช้เกณฑ์ตามหลักวิชาศิลปะมาสอนกับนักศึกษา ก็นับว่าเป็นประโยชน์ต่อการทำความเข้าใจศิลปะแบบตะวันตกให้กับนักศึกษาศิลปะในยุคสมัยนั้นเป็นอย่างมาก

            “สภาวะสมัยใหม่” ในบริบทนี้จึงหมายถึงการถือเอารูปแบบของศิลปะตะวันตกเป็นศูนย์กลางของการเรียนรู้และทำการวิวัฒนาการด้วยการประยุกต์ใช้กับเนื้อหาในบริบทของความเป็นไทยเพื่อเป้าหมายของการสร้างเอกลักษณ์ของผลงานศิลปะสมัยใหม่ในประเทศไทย แม้ปัจจุบันวงการทัศนศิลป์ไทยจะก้าวไปสู่ความเป็นสากลมากขึ้นแล้วก็ตาม แต่ข้อสังเกตที่สำคัญก็คือ ศิลปินไทยเองก็พยายามที่จะก้าวให้เท่าทันกับความเป็นศิลปะร่วมสมัย (Contemporary Art) ของนานาชาติที่แพร่กระจายไปอย่างกว้างขวางด้วยอิทธิพลของความเป็นโลกาภิวัฒน์ นั่นเท่ากับว่าปัจจัยสำคัญในการได้รับการยอมรับจากนานาชาติกลายเป็นความจำเป็นต่อคุณค่าและความสำคัญของผลงานศิลปะนั้นๆ มากเท่ากับคุณภาพของตัวมันเอง ซึ่งในบทความนี้ผู้เขียนได้จำแนกประเภทของทัศนศิลป์ไทยสมัยใหม่ได้เป็น 13 ประเภท ดังนี้

1. ศิลปะเหมือนจริง

2. ศิลปะแบบคณะราษฎร

3. จิตรกรรมฝีพระหัตถ์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๙

4. ศิลปะแบบอิมเพรสชั่นนิสม์

5. ศิลปะคิวบิสม์

6. ศิลปะแบบแสดงอารมณ์

7. ศิลปะนามธรรม

8. ศิลปะเพื่อชีวิต

9. ศิลปะไทยสมัยใหม่

10. ศิลปะเฉลิมพระเกียรติ

11. ศิลปะแนววิพากษ์สะท้อนสังคมร่วมสมัย

12. ศิลปะสื่อผสมและอินสตอลเลชั่น

13. ศิลปะสื่อใหม่

ศิลปะเหมือนจริง

ศิลปะเหมือนจริงในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นด้วยแนวคิดความงามแบบอุดมคติตามหลักวิชาตะวันตก (Academic) โดยเป็นความจริงเชิงภาพสัญญะ (Icon) ที่นำไปสู่การสื่อความหมายตรงได้ชัดเจนว่าภาพลักษณ์ที่ปรากฏเป็นภาพของอะไร ผลงานแบบเหมือนจริงดังกล่าวนี้มีทั้งประเภทจิตรกรรมและประติมากรรม อันถือเป็นพัฒนาการทางศิลปะที่เกิดขึ้นในยุคสมัยที่ศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี เข้ามามีบทบาทในการสร้างสรรค์งานศิลปะและรวมไปถึงการก่อร่างสร้างตัวของมหาวิทยาลัยศิลปะการในระยะแรกเริ่ม

ลักษณะที่โดดเด่นของผลงานแบบเหมือนจริงคือผลงานศิลปะจะแสดงลักษณะทางกายภาพที่เป็นจริงเชิงอุดมคติ ใช้การจัดวางองค์ประกอบที่ถูกต้องตามหลักทฤษฎีเพื่อให้เกิดเอกภาพขึ้นในผลงาน ศิลปินผู้สร้างสรรค์วางระบบการทำงานเป็นขั้นตอนเพื่อให้ผลงานที่สำเร็จเป็นไปตามเป้าหมายของความสมบูรณ์แบบคล้านศิลปะแบบคลาสิกของตะวันตก (Classic Art)

ศิลปะแบบคณะราษฎร

            ศิลปะแบบคณะราษฎร ในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นด้วยแนวคิดแบบอุดมคติตามหลักวิชาตะวันตก และนำไปใช้ประโยชน์ทั้งในด้านของประสบการณ์เชิงสุนทรียะและด้านการเมืองในห้วงทศวรรษ พ.ศ.2480-2500

            ผลงานศิลปะส่วนใหญ่ในประเภทนี้จะเป็นงานจิตรกรรมและประติมากรรม ซึ่งมีรูปลักษณ์ที่คล้ายกับศิลปะแบบเหมือนจริงมาก เพียงแต่เป้าหมายของการสื่อความหมายของผลงานจะอยู่ในกรอบของการนำเสนอตามนโยบายของรัฐบาลในขณะนั้นที่ยังอยู่ในช่วงของหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองจากสมบูรณายาสิทธิราชย์เป็นระบอบประชาธิปไตย อันนับเป็นช่วงของการก่อร่างสร้างแนวคิดเพื่อส่งเสริมให้สังคมเริ่มเข้าใจในเป้าหมายถึงการปกครองแบบใหม่ตามนโยบายรัฐนิยมในยุคสมัยนั้น

            ศิลปะแบบคณะราษฎรสร้างขึ้นเพื่อเป้าหมายทางการเมืองและการปลุกเร้าให้ประชาชนรักชาติและภาคภูมิใจในความเป็นชาติไทยสมัยใหม่ โดยเนื้อหาของผลงานศิลปะจะอยู่ในขอบเขตของสำนึกชาตินิยม การปลูกฝังค่านิยมแบบรัฐทหาร และคุณค่าของปัจเจกชนที่เป็นส่วนประกอบของความเป็นรัฐชาติแบบสมัยใหม่

จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช

จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชในบริบทของงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานจิตรกรรมฝีพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ซึ่งถือว่าทรงเป็น “อัครศิลปิน” ทรงเป็นนักสร้างสรรค์ศิลปะหลากหลายสาขาที่มีรูปแบบงานสร้างสรรค์เฉพาะตัวเป็นอย่างมาก ไม่ว่าจะเป็นงานดนตรี วรรณกรรม และงานทัศนศิลป์ โดยเฉพาะพระอัจฉริยภาพด้านงานจิตรกรรมของพระองค์ท่าน ซึ่งมีแนวทางการแสดงออกแบบสมัยใหม่แบบตะวันตก ทั้งนี้อาจเป็นข้อสัณนิษฐานได้ว่าพระองค์ท่านทรงประสูติและทรงได้รับศึกษาจากสถาบันการศึกษาจากประเทศแถบตะวันตก จึงอาจซึมซับลักษณะของผลงานศิลปะแบบสมัยใหม่ตะวันตกที่เจริญรุ่งเรืองมากในยุคสมัยนั้น

จิตรกรรมฝีพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชมีลักษณะที่โดดเด่นด้วยรูปแบบที่พัฒนาจากการวิเคราะห์ด้วยประสบการณ์ทางการเห็น การแสดงออกทางอารมณ์ความรู้สึก และการสังเคราะห์ด้วยกระบวนคิด โดยผลงานที่ปรากฏแสดงชัดเจนถึงการคลี่คลายในเชิงรูปร่างและรูปทรงจากเหมือนจริงไปสู่ลักษณะของนามธรรมที่แสดงออกถึงสภาวะทางใจ

ผลงานจิตรกรรมของพระองค์ท่านมีรูปแบบไปในทางเดียวกันกับแนวจิตรกรรมแบบสมัยใหม่ในตะวันตกหลากหลายแนวทาง เช่น Realism, Post Impressionism, Expressionism, Cubism, Futurism และ Abstract Art

ศิลปะแบบอิมเพรสชั่นนิสม์

ศิลปะแบบอิมเพรสชั่นนิสม์ในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นด้วยกระบวนการแบบศิลปิน Impressionist โดยศิลปินไทยเองได้เรียนรู้กระบวนการและกลวิธีสร้างงานจิตรกรรมตามแบบศิลปินอิมเพรสชั่นนิสต์ตะวันตกที่ศึกษาในเรื่องของทฤษฎีสี องค์ประกอบของภาพ และเนื้อหาการสื่อสารที่เกี่ยวข้องกับเรื่องราวเชิงสามัญวิสัย

ศิลปะแบบอิมเพรสชั่นนิสม์ในวงการทัศนศิลป์ไทยแม้ไม่ต่างจากการสร้างสรรค์แบบตะวันตกมากนัก กล่าวคือ การมุ่งประเด็นการศึกษาในเรื่องของสีและแสงเป็นสำคัญ แต่ด้วยลักษณะของภูมิอากาศและภูมิประเทศไทยเองที่อยู่ในแถบเขตร้อนชื้น ทำให้การปรากฏของแสงและสีมีความแตกต่างจากประเทศในแถบยุโรปเป็นอย่างมาก ผลงานที่เกิดขึ้นจึงมีรูปแบบเฉพาะตัวที่น่าสนใจ เช่น ลักษณะการตัดกันของแสงและสีที่ชัดเจนรุนแรง หรือลักษณะของสีของต้นไม้ที่เป็นสีเขียวจัดและเมื่อมีแสงแดดส่องจะเกิดประกายสีเรืองแสงที่มากกว่าประเทศในทวีปยุโรปที่มักมีหมอกผสมอยู่ในฉับพลันของสีและแสง เป็นต้น

ศิลปะแบบคิวบิสม์

ศิลปะแบบคิวบิสม์ในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นด้วยการวิเคราะห์รูปร่างรูปทรงของศิลปินตามแบบศิลปะ Cubism แล้วสังเคราะห์ออกมาเป็นผลงานที่ปรากฏเป็นเหลี่ยมมุมเพื่อแสดงการวิเคราะห์รูปร่าง รูปทรง พื้นที่ว่าง และเวลา

ทั้งนี้แม้รูปลักษณ์โดยรวมของผลงานศิลปะในแนวทางดังกล่าวจะมีการวิเคราะห์รูปร่างและรูปทรงที่ตายตัวและมุ่งไปสู่การคลี่คลายรูปลักษณ์เป็นแบบเส้นและเหลี่ยมมุมก็ตาม แต่ศิลปินไทยได้นำเอามาพัฒนาจรชนเกิดเป็นรูปแบบเฉพาะตัวที่แตกต่างจากศิลปะสมัยใหม่ตะวันตก โดยลักษณะเด่นคือการนำลักษณะของความเป็นไทยเข้ามาใช้ในผลงานบ้าง ซึ่งถือเป็นการนำเอาเนื้อหาใกล้ตัวของศิลปินมาจัดการภายใต้กฏเกณฑ์ของการคลี่คลายรูปลักษณ์

แม้ความมุ่งหมายขั้นสูงสุดของศิลปะคิวบิสม์ในตะวันตกคือการวิเคราะห์ไปในด้านของพื้นที่ว่างและเวลาของวัตถุอันนำไปสู่การจัดการกับวัตถุที่เป็นต้นแบบของศิลปิน หากแต่สำหรับบริบทของทัศนศิลป์ไทย ศิลปินกลับมุ่งไปที่การคลี่คลายในเชิงรูปแบบและองค์ประกอบของภาพมากกว่าเพื่อนำไปสู่ความลงตัวของภาพที่ปรากฏและประสบการณ์เชิงสุนทรียะแบบใหม่ที่แตกต่างจากศิลปะแบบประเพณี

ศิลปะแบบสำแดงอารมณ์

ศิลปะแบบสำแดงอารมณ์ในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นด้วยการแสดงออกอย่างตรงไปตรงมาของศิลปินไทยผ่านผลงานศิลปะที่เน้นไปที่การแสดงออกทางอารมณ์ความรู้สึกคล้ายการทำงานศิลปะของศิลปินกลุ่ม Expressionism

ลักษณะทางกายภาพของผลงานศิลปะแบบสำแดงอารมณ์ คือ ร่องรอยของการกระทำของศิลปินที่ทิ้งไว้บนผลงานโดยปรากฏในเชิงกายภาพที่เด่นชัดอันเกิดจากการท่าทีที่ผสานกันระหว่างร่างกายกับสภาวะความรู้สึกของศิลปิน โดยเฉพาะลักษณะของฝีแปรงในงานจิตรกรรมประเภทนี้จะมีการปรากฏตัวของร่องรอยที่หยาบกระด้างและไม่เกลี่ยเรียบจนเกิดเป็นพื้นผิวที่เด่นชัด ภาพผลงานจิตรกรรมจะเป็นไปในเชิงที่ไม่เหมือนจริงแบบอุดมคติและเน้นไปที่คุณลักษระของเส้น สี ร่องรอย ฝีแปรง และพื้นผิวที่ปรากฏชัด

ศิลปะแบบสำแดงอารมณ์อาจคลี่คลายรูปร่างรูปทรงไปสู่ภาพลักษรที่ง่ายต่อการสื่อความหมาย และเน้นไปที่คุณลักษณะของฝีแปรงหรือพื้นผิว เพื่อให้ผุ้ดูได้เห็นถึงสภาวะอังหลงเหลือจากการแสดงออกเชิงความรู้สึกของศิลปินที่ทิ้งไว้บนผืนผ้าใบในจิตรกรรมหรือร่องรอยพื้นผิวในงานประติมากรรม

ศิลปะนามธรรม

ศิลปะนามธรรมในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นด้วยการคลี่คลายรูปร่างและรูปทรงไปสู่รูปลักษณ์อันบริสุทธิ์ แสดงถึงความงามของทัศนธาตุ (Visual Element) คล้ายกับรูปแบบศิลปะแบบ Abstract, Abstract Expressionism (Action Painting และ Color field Painting) และ Minimalism

แม้งานศิลปะแบบ Abstract, Abstract Expressionism (Action Painting และ Color field Painting) และ Minimalism ในประเทศตะวันตกจะมีความเคลื่อนไหวที่โดดเด่นและมีเป้าหมายของการเปลี่ยนแปลงสู่การเปิดประตูของแนวทางการสร้างสรรค์ใหม่ๆ และยังได้รับความนิยมไปทั่วโลกจนกลายเป็นกระแสสากลก็ตาม แต่ในบริบทของทัศนศิลป์ไทยที่เรียกว่างานประเภทนามธรรมนั้น กลับถูกนำมาใช้อย่างประยุกต์ได้อย่างโดดเด่นจนกลายเป็นกระแสความเคลื่อนไหวทางศิลปะที่เข้มแข็งในช่วงทศวรรษ พ.ศ.2510-2530 โดยศิลปินไทยมักหยิบยกเนื้อหาเฉพาะตัวและบริบทของความเป็นไทยมาใช้ในการสื่อถึงเนื้อเรื่องบางอย่าง เช่น สังคม การเมือง ความเชื่อ ศาสนา และปรัชญาตะวันออก ทั้งนี้ผลงานนามธรรมในงานทัศนศิลป์ไทยแพร่กระจายออกในวงกว้างและครอบคลุมรูปแบบของการสร้างสรรค์หลากหลายเทคนิค อาทิ จิตรกรรม ประติมากรรม ภาพพิมพ์ ศิลปะไทยสมัยใหม่ และศิลปะสื่อผสม

ศิลปะเพื่อชีวิต

ศิลปะเพื่อชีวิตในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นโดยมีแนวคิดในเรื่องของศิลปะประท้วง การสะท้อนสังคม วิพากษ์การเมือง ระบบเศรษฐกิจ และโครงสร้างทางชนชั้นในสังคม โดยผลงานศิลปะเพื่อชีวิตในไทยนี้มีแนวคิดที่เชื่อมโยงไปทางมาร์กซิสม์ (Marxism) และสังคมนิยม (Socialism) ที่เป็นกระแสของความคิดทางการเมืองที่เด่นชัดให้ในช่วงทศวรรษที่ พ.ศ.2510-2530

ผลงานศิลปะเพื่อชีวิตได้รับอิทธิพลเป็นอย่างมาจากหนังสือเรื่อง “ศิลปะคืออะไร” โดยนักเขียนระดับโลกอย่าง Leo Tolstoy และ หนังสือ “ศิลปะเพื่อชีวิต ศิลปะเพื่อประชาชน” ที่เขียนโดยปัญญาชนหัวก้าวหน้าอย่าง จิตร ภูมิศักดิ์ ซึ่งเป็นหนังสือสองเล่มสำคัญที่มีส่วนผลักดันให้ศิลปินรุ่นใหม่ในช่วงเวลานั้นสนใจแนวทงการแสดงออกเชิงสุนทรียะที่มีท่าทีในการรับผิดชอบต่อสังคมและการเมือง

ศิลปะเพื่อชีวิตมีเติบโตขึ้นเป็นอย่างมากในช่วงความเคลื่อนไหวทางการเมืองในเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 และเป็นที่เฟื่องฟูมากขึ้นในทศวรรษต่อมา แม้เหตุการณ์ล้อมปราบนักศึกษาในเหตุการณ์เมื่อวันที่ 6 ตุลาคม 2519 จะเป็นฉนวนสำคัญที่ให้ปัญญาชนหัวก้าวหน้าเข้าป่าเพื่อต่อสู้ทางการเมืองกับพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทยก็ตาม แต่ศิลปะเพื่อชีวิตยังคงดำเนินต่อไปโดยประยุกต์เนื้อหาของผลงานไปวิจารณ์ไปที่โครงสร้างทางสังคมและการคอรัปชั่นมากกกว่าจะวิพากษ์ทางการเมืองและปัญหาชนชั้นตามแบบลัทธิมาร์กที่นิยมมาในยุคก่อนเกิดเหตุการณ์เมื่อวันที่ 6 ตุลาคม 2519

ผลงานศิลปะเพื่อชีวิตในวงการทัศนศิลป์ไทยมิได้ยึดติดในรูปแบบของการแสดงออก แต่เน้นไปที่การวิพากษ์วิจารณ์สังคมในแง่มุมต่างๆ และสะท้อนเรื่องราวของการปฏิวัติโดยประชาชนโดยมีเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 เป้นอุดมคติขิงความสำเร็จ ซึ่งผลงานศิลปะเพื่อชีวิตนี้คล้ายกับผลงานศิลปะสมัยใหม่ตะวันตกอยู่หลายแนวทาง เช่น Realism, Surrealism และ Social Realism

ศิลปะเหนือจริง

ศิลปะเหนือจริงในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นโดยมีรูปแบบตามจินตนาการของศิลปิน คล้ายกับการคลี่คลายรูปลักษณ์และการแสดงออกของผลงานศิลปะ Surrealism ในตะวันตก ซึ่งศิลปินไทยมักนำเอาบริบทของสังคมและความเป็นไทยมาเป็นแรงบันดาลใจในการสร้างสรรค์

ศิลปะเหนือจริงในทัศนศิลป์ไทยมีความแตกต่างจากศิลปะแบบ Surrealism ของตะวันตกอยู่ไม่น้อย เพราะศิลปะแบบ Surrealism มีเนื้อหาของการต่อต้านสงคราม การนำหลักจิตวิเคราะห์มาใช้ในกระบวนความคิดในการสร้างสรรค์ หรือการใช้จิตอันฉับพลันในการก่อร่างสร้างรูปลักษณ์ของภาพ (Automatic Drawing) ในขณะที่ศิลปะเหนือจริงในทัศนศิลป์ไทยเป็นการจัดการรูปลักษณ์ของงานศิลปะเพื่อแสดงถึงความแปลกประหลาดและการประกอบสร้างของสัญญะที่มากกว่าหนึ่งตัวและนำไปสู่เนื้อหาสาระที่มีความหมายเป็นอื่นมากกว่าความหมายตรงจากสิ่งที่ปรากฏ หรืออาจจะกล่าวได้ว่าเป็นผลงานที่สร้างขึ้นด้วยการคลี่คลายผสานกับจินตนาการส่วนตัวเพื่อให้เกิดภาพลักษณ์หรือความหมายที่เกินกว่ารูปสัญญะที่ปรากฏ เป็นผลงานที่สื่อความหมายแฝงที่อยู่ภายใต้ภาพของความผิดปรกติ

ลักษณะศิลปะเหนือจริงในทัศนศิลป์ไทยมีรูปแบบและเทคนิคที่หลากหลาย และศิลปินมีอิสรภาพในการสร้างสรรค์และนำเสนอ โดยศิลปินหลายคนมักนำเอาบริบทของความเป็นไทยและเนื้อหาทางศาสนามาผสมผสานกับเนื้อหาของสังคมร่วมสมัยมาใช้เป็นแรงบันดาลใจในการสร้างสรรค์

ศิลปะไทยสมัยใหม่

ศิลปะไทยสมัยใหม่ในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นโดยนำรูปแบบหรือเทคนิคหรือเนื้อหาที่เป็นแบบไทยตามประเพณีนิยมหรือลักษณะของสังคมร่วมสมัยมาพัฒนาสู่รูปลักษณ์ศิลปะไทยในรูปแบบที่ต่างจากแบบประเพณีเดิม ศิลปินใช้ทัศนคติส่วนตัวไปใช้ในการสร้างสรรค์ผลงานศิลปะ โดยลักษณะส่วนใหญ่จะมีเนื้อหาที่เกี่ยวกับวิถีชีวิตไทย ปรัชญาตะวันออก สถาบันหลักของชาติ และคติทางศาสนา

ทั้งนี้แม้งานศิลปะแบบไทยจะมีข้อจำกัดในการแสดงออกเชิงสุนทรียะที่ตายตัวและมีแบบแผนอย่างเด่นชัดมาเป้นระยะเวลานานก็ตาม หากแต่ศิลปินในยุคสสมัยปัจจุบันได้นำความรู้ทั้งในเชิงทฤษฎีและปฏิบัติจากศิลปะตะวันตกมาผสานเข้ากับเนื้อหาของแรงบันดาลใจเพื่อให้เข้าไปอยุ่ในชุดวามคิดที่เป็นแบบร่วมสมัย จากนั้นจึงนำมาสังเคราะห์จนเกิดเป็นผลงานศิลปะที่มีแนวทางโดดเด่นเป็นอย่างมากในปัจจุบัน

ศิลปินในปัจจุบันที่สร้างสรรค์ผลงานในแนวศิลปะไทยสมัยใหม่มีวิถีการสร้างสรรค์และการแสดงออกที่หลากหลายมากขึ้น ทั้งนี้เนื่องด้วยศิลปะแบบประเพณีเดิมมีขึ้นภายใต้ร่มเงาของการรับใช้ศาสนาและชนชั้นสูง เพราะฉะนั้นผลงานจึงปรากฏอยู่ในเขตของวัดและวังเท่านั้น หากแต่สภาวะของความเป็นสมัยใหม่ที่กรอบความคิดทางสังคมและการเมืองการปกครองที่เปลี่ยนไป ทำให้ศิลปินไทยที่สร้างสรรค์ผลงานในแนวนี้สร้างสรรค์ผลงานเพื่อสื่อสารกับสาธารณชนในบริบทของความเป็นศิลปะแบบปัจเจกมากขึ้น ผลงานที่ปรากฏจึงมีความหลากหลายมากขึ้นกว่าเดิมมาก โดยมีการแสดงออกด้วยรูปแบบต่างๆ คล้ายศิลปะตะวันตก เช่น ลักษณะของแสง-เงา หลักทัศนียวิทยา สีในงานจิตรกรรม รูปร่างรูปทรง การใช้สัญลักษณ์ และรวมไปถึงการใช้สื่อและวัสดุที่หลากหลายมาประกอบเข้าเป็นผลงานมากขึ้น

ศิลปะเฉลิมพระเกียรติ

ศิลปะเฉลิมพระเกียรติในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นโดยมีเนื้อหาในการเฉลิมพระเกียรติสถาบันพระมหากษัตริย์ไทยในด้านของพระบารมีและพระมหากรุณาธิคุณด้านต่างๆ ของพระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งรูปแบบผลงานมักจะอยู่ในรูปแบบเหมือนจริง ศิลปะไทยสมัยใหม่ และแนวสัญลักษณ์นิยม โดยผลงานจะต้องสื่อถึงเนื้อหาที่ดีเกี่ยวกับสถาบันพระมหากษัตริย์ไทย

ศิลปะเฉลิมพระเกียรติมีเนื้อหาสำหรับสื่อความหมายที่ชัดเจน กล่าวคือ เป็นเนื้อหาที่ดี มีทัศนคติที่ดีต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ โดยรูปแบบของผลงานมีความหลากหลายแนวทางเป็นอย่างมาก ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับรูปแบบการแสดงออกในทางศิลปะตามแต่ความชำนาญของศิลปินแต่ละคน แต่ลักษณะโดยส่วนใหญ่แล้ว ผลงานประเภทนี้มักมีรูปแบบคล้ายศิลปะ Realism, Social Realism และ Symbolism

ศิลปะแนววิพากษ์สะท้อนสังคมร่วมสมัย

ศิลปะแนววิพากษ์สะท้อนสังคมร่วมสมัยในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นโดยมีเนื้อหาศิลปะที่สะท้อนและหรือวิพากษ์วิจารณ์สังคมร่วมสมัย โดยเนื้อหาอาจจะนำเสนอในด้านบวกหรือด้านลบของศิลปินที่มีต่อสภาพสังคมร่วมสมัยอย่างไรก็ได้

ลักษณะเด่นของศิลปะแนววิพากษ์สะท้อนสังคมร่วมสมัย คือ ศิลปินมีโอกาสในการแสดงออกได้อย่างหลากหลายและอิสระ ศิลปินนำแรงบันดาลใจที่เกิดจากการสัมผัสแง่มุมต่างๆ ในชีวิตประจำวันหรือข้อมูลแบบทุติยภูมิจากสื่อต่างๆ มาวิเคราะห์และสังเคราะห์ออกมาเป็นผลงานศิลปะที่มีรูปแบบที่หลากหลายไม่กำหนดแนวทาง

ผลงานในแนวทางแบบนี้ถือว่ามีความโดดเด่นเป็นอย่างมากในปัจจุบัน เพราะศิลปะสามารถที่จะแสดงออกทัศนคติของตนเองออกมาเป็นผลงานศิลปะได้อย่างไม่มีข้อกำหนด ศิลปินสามารถแสดงออกอย่างมีนัยยะหรือตรงไปตรงมาได้อย่างอิสระ โดยที่สาธารณชนผู้ดูสามารถนำสาระของผลงานศิลปะไปประยุกต์สู่กระบวนคิดต่างๆ ได้

ศิลปะแนววิพากษ์สะท้อนสังคมร่วมสมัยนี้ มีรูปแบบศิลปะที่คล้ายกับหลากหลายแนวทางการสร้างสรรค์ในแบบศิลปะสมัยใหม่ในตะวันตก เช่น Realism, Post Impressionism, Expressionism, Pop Art, Performance Art, Conceptual เป็นต้น

ศิลปะสื่อผสมและอินสตอลเลชั่น

ศิลปะสื่อผสมและอินสตอลเลชั่นในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นโดยด้วยกระบวนวิธีและมีการแสดงออกทางศิลปะแบบ Mixed Media ที่มีการเน้นไปที่การจัดการของวัตถุที่แปรสภาพมาเป็นสื่อ 2 ชนิดเป็นต้นไป มาประกอบสร้างขึ้นจนเกิดเป็ผลงานขึ้น และ Installation Art ที่เป็นผลงานศิลปะที่จัดการภายใต้บริบทของพื้นที่ทางศิลปะในรูปแบบที่หลากหลาย

ศิลปะสื่อผสมและอินสตอลเลชั่นในงานทัศนศิลป์ไทยมีแนวทางการจัดการเพื่อให้เกิดความเป็นศิลปะคล้ายกับงาน Mixed Media และ Installation Art มาก ทั้งนี้เพราะแนวทางศิลปะทั้งสองแนวทางนั้นเป็นความเคลื่อนไหวในวงการศิลปะสากลนับตั้งแต่คริสต์ทศวรรษที่ 1980s จวบจนถึงปัจจุบัน อันถือเป็นแนวทางการสร้างสรรค์ศิลปะร่วมสมัยที่โดดเด่นมากในระดับนานาชาติ

สำหรับในด้านของศิลปินไทยที่สร้างสรรค์ผลงานในแนวทางศิลปะสื่อผสมและอินสตอลเลชั่นนั้น มีรูปแบบการแสดงออกที่หลากหลายมาก ศิลปินนำเอาบริบทของความเป้นไทยในด้านต่างๆ อาทิ วัฒนธรรม การเมือง สังคม ศาสนา เป็นต้น มาเป็นแรงบันดาลใจหรือเป็นแนวคิดเพื่อนำไปสู่การแสดงออกทางศิลปะในรูปแบบดังกล่าว ซึ่งไม่เพียงแต่ศิลปินไทยเองที่ได้ทดลองแนวทางการแสดงออกในเชิงสุนทียะเท่านั้น หากแต่สาธารณชนในฐานะผู้ดูงานศิลปะเองก็ได้สัมผัสผลงานศิลปะในรูปแบบที่แตกต่างจากเดิมอีกด้วย

ศิลปะสื่อใหม่

ศิลปะสื่อใหม่ในบริบทของสภาวะสมัยใหม่ในงานทัศนศิลป์ไทย หมายถึง ผลงานทัศนศิลป์ที่สร้างขึ้นโดยด้วยกระบวนวิธีและนำเสนอผลงานศิลปะที่หลากหลาย ซึ่งในที่นี้อาจจะไม่ได้จำกัดอยู่ในบริบทของงานศิลปะแบบ New Media Art แบบตะวันตกเท่านั้น หากแต่รวมไปถึงการสร้างสรรค์งานศิลปะที่หลากหลายมากกว่านั้น อาจจะนับไปถึงงานศิลปะแบบ conceptual Art ด้วย

เพราะฉะนั้นผลงานในแบบศิลปะสื่อใหม่ในที่นี้จึงถือว่าไม่มีรูปแบบการแสดงออกทางศิลปะที่ตายตัว ศิลปินมีอิสรภาพในการนำเสนออย่างที่สุด ศิลปินมีวัตถุประสงค์สำคัญในการมุ่งเน้นไปที่กระบวนคิดรวบยอดเพื่อนนำไปสร้างสรรค์ศิลปะ ลักษณะของผลงานศิลปะที่ปรากฏจึงมีความแตกต่างหลากหลายคละเคล้ากันไปตามการแสดงออกเชิงบุคคลของศิลปิน และศิลปินเองก็มีกลวิธีการนำเสนอที่อาจจะทำให้ผู้ดูเองเกิดความฉงนสงสัย อาจนำไปสู่การตั้งคำถามในประเด็นต่างๆ ในสังคมหรือวงการศิลปะ

ศิลปะในแนวทางดังกล่าวนี้เป็นการหลอมรวมสื่อและวัสดุและแนวคิดต่างๆ เพื่อนำไปสู่เป้าหมายของการสื่อสารความหมายต่อสาธารณชนในรูปแบบที่แปลกกว่างานจิตรกรรมหรือประติมากรรมแบบที่รู้จักกันแบบเดิมๆ ซึ่งผลงานที่ปรากฏมีลักษณะโดยรวมที่คล้ายกับงานศิลปะแบบ Combine, Mixed  Media, Land Art & Environmental Art, Installation Art, Video Art, New Media Art และ Conceptual Art เป็นต้น

สรุป

          ดังที่ได้กล่าวมาแล้วข้างต้นว่า ผู้เขียนได้ทำการแบ่งประเภทผลงานทัศนศิลป์ไทยสมัยใหม่ขึ้นมาด้วยข้อสังเกตส่วนตัวเพื่อนำไปใช้ในการวิเคราะห์วิจารณ์และทำความเข้าใจได้ง่ายขึ้น และที่สำคัญเพื่อให้ผู้อ่านหรือแม้แต่ผู้เขียนเองได้ทบทวนสาระสำคัญโดยสังเขปเพื่อที่จะซาบซึ้งไปถึงคุณค่าของผลงาน “ทัศนศิลป์ไทยสมัยใหม่” หรืออาจจะเรียนกว่า “ศิลปะสมัยใหม่ในประเทศไทย” หรืออาจจะเรียกว่า “ศิลปะร่วมสมัยในประเทศไทย” ก็สุดแท้แต่ผู้ใดจะนิยาม

            โดยผู้เขียนได้ตั้งข้อสัณนิษฐานว่า วิวัฒนาการงานทัศนศิลป์ไทยสมัยใหม่นั้น มีปัจจัยสำคัญอันเนื่องจากอิทธิพลทางศิลปะตะวันตกแบบ Modern Art ที่เป็นกระแสศิลปะอันรุนแรงในศตวรรษที่ 20 แทรกซึมเข้ามาผ่านระบบการศึกษาในสถาบันศิลปะของไทยภายใต้ร่วมเงาของโลกาภิวัฒน์อันเป็นการย่อโลกที่กว้างใหญ่ในอดีตให้เหลือเพียงการสื่อสารที่เข้าถึงทุกปัจเจกชน เค้าโครงอันสำคัญนี้เองเป็นส่วนสำคัญที่ทำให้งานทัศนศิลป์ไทยสมัยใหม่ไปสู่กระแสของนานาชาติได้อย่างมีเอกลักษณ์ที่น่าสนใจและน่าศึกษาในแง่มุมที่หลากหลายมากยิ่งขึ้น