โดย: สุริยะ ฉายะเจริญ (อาจารย์ประจำคณะนิเทศศาสตร์ มหาวิทยาลัยสยาม)
ภาพพิมพ์แกะไม้ยุคสมัยเอโดะหรือภาพพิมพ์ยูกิโยเอะ
(Ukiyo-e) เป็นยุครุ่งเรืองของภาพพิมพ์แกะไม้ ยูกิโยเอะไม่ไช่สกุลช่างทางศิลปะ หากแต่เป็นความเคลื่อนไหวการสร้างสรรค์จิตรกรรมและภาพพิมพ์ที่ต้องการนำเสนอสาระของสภาพชีวิตชนชั้นกลางอันแสนสามัญในยุคนั้น (ภาพที่ 1)
แรกเริ่มทีเดียวภาพพิมพ์ยูกิโยเอะดำรงสถานภาพตัวเองเป็นเพียงสื่อโฆษณาหรือเป็นลักษณะพานิชศิลป์
(Commercial
Art) อาทิเช่น ป้ายโฆษณา โปสเตอร์แผ่นประกาศกำหนดการแสดงละคร ภาพสวยงามประดับบ้าน
และภาพโป๊ (Pornographic Print) เป็นต้น ซึ่งแนวคิดของภาพพิมพ์ยูกิโยเอะไม่ได้เกิดขึ้นด้วยปัจจัยภายนอกหรืออิทธิพลศิลปะจากจีน
แต่เป็นพัฒนาการจากสังคมญี่ปุ่นในยุคนั้นที่ต้องการหาสุนทรียภาพอย่างง่ายๆ
ลักษณะของเนื้อหาของภาพจึงออกมาในลักษณะที่เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตของคนในสังคม เช่น
ภาพแหล่งบันเทิง ย่านโลกีย์ ทิวทัศน์ที่ดูสบายสวยงาม เป็นต้น
ด้วยเหตุดังกล่าว
ยูกิโยเอะ จึงมีความหมายถึง ภาพของโลกที่ล่องลอย (Floating world)
หรือโลกที่ไม่มีความแน่นอน หรือโลกมายา หรือโลกแห่งความฟุ้งเฟ้อสนุกสนานไร้สาระ
ซึ่งแนวคิดของชื่อเองก็ได้สะท้อนความเป็นไปของยุคสมัยนั้นได้อย่างดีเยี่ยม
ที่มา: Wikipedia, Ukiyo-e, [Online]
accessed 16 January 2010. Available from
http://en.wikipedia.org/wiki/Ukiyo-e
ลักษณะภาพพิมพ์ยูกิโยเอะสามารถผลิตได้เป็นจำนวนที่มากกว่าสื่อหรือศิลปะในด้านอื่น
อีกทั้งผลิตได้ในเวลาที่ไม่ช้าจนเกินไปและมีความสะดวกในการเก็บสะสม ประกอบกับภาพลักษณ์ของผลงานดูง่ายซึ่งตรงกับรสนิยมของคนญี่ปุ่นในยุคนั้น
และที่สำคัญคือมีราคาที่ไม่สูงนัก ภาพพิมพ์ยูกิโยเอะจึงกลายเป็นที่นิยมกันมาก ด้วยปัจจัยต่างๆเหล่านี้เอง
ภาพพิมพ์ยูกิโยเอะจึงมีการพัฒนาทั้งทางด้านกระบวนการผลิตและรูปแบบการแสดงออกอย่างต่อเนื่อง
จนกลายเป็นผลงานศิลปะที่ทรงคุณค่าทางสุทรียภาพอย่างสูงตราบจนปัจจุบัน
รูปแบบ
แรกเริ่มภาพพิมพ์ยูกิโยเอะเป็นภาพที่แสดงออกถึงความงามเชิงเส้น
ใช้ลักษณะของเส้นเป็นตัวกำหนดขอบเขตพื้นที่ของตัวภาพ (Linear space) ไม่มีการสร้างแสงเงาเป็นเพียงแผ่นสีเรียบๆ ผลงานจึงดูเป็น 2 มิติแบนๆ (decorative spatial concept) ไม่ได้สร้างมิติด้วยน้ำหนักของภาพเท่าไร
ดังนั้นในยุคต้นๆจะสร้างผลงานในลักษณะเป็นเพียงเส้นหรือมีลักษณะที่เป็นสีแบบเอกรงค์
(ภาพที่ 2)
ภาพที่ 2 “Bathhouse Women” โดย Torii Kiyonaga ใช้เส้นเป็นหลักมีลักษณะสีเอกรงค์
ที่มา: Wikipedia, Torii Kiyonaga,
[Online] accessed 17 January 2010. Available from
http://en.wikipedia.org/wiki/Torii_Kiyonaga
สี
ในระยะแรกจะมีการใช้ลักษณะโครงสีแบบเอกรงค์
(Monochrome)
ใช้เพียงสีโทนเดียวหรือ 2-3 สี
แต่ต่อมาด้วยปัจจัยต่างๆทำให้ศิลปินภาพพิมพ์ได้พัฒนาผลงานออกมาให้ดูสวยสดงดงามขึ้น
มีการสร้างแม่พิมพ์โดยใช้สีที่มากขึ้น
มีสีสันที่สดใสดูราวกับผลงานจิตรกรรม
แม้จะมีการสร้างให้สีมีความอ่อนแก่ที่ต่างกันเพื่อผลทางมิติ
ทว่าก็มิได้ทำให้เกิดความลึกของภาพเท่าใดนัก
หากแต่จะใช้เส้นเป็นตัวสร้างมิติมากกว่าใช้สี
องค์ประกอบ
ลักษณะเด่นของการจัดองค์ประกอบของภาพพิมพ์ยูกิโยเอะคือ
ประการที่หนึ่ง พื้นหลังของภาพ (Background) มักสร้างเป็นพื้นที่อันไร้ขอบเขต (Infinite space) ไม่สร้างให้เป็นขอบเขตจำกัด
ทั้งนี้อาจจะเกี่ยวเนื่องกับแนวคิดที่เกี่ยวกับโลกแห่งความล่องลอยตามนิยามยูกิโยเอะ: ภาพของโลกที่ล่องลอย
(Floating world)
ประการที่สอง
ภาพพิมพ์ยูคิโยเอะจะจัดองค์ประกอบภาพแบบอสมมาตร (Unbalance) กล่าวคือองค์ประกอบของด้านแต่ละด้านจะมีลักษณะที่ไม่เท่ากัน
ประการที่สาม ใช้เส้นดำเป็นตัวกำหนดขอบเขตของรูปร่างในภาพ
ผลที่เกิดขึ้นทำให้ภาพมีลักษณะเป็นแบบ 2 มิติ
แม้ว่าผลงานของศิลปินบางคนจะมีการไล่ค่าน้ำหนักก็ตาม
แต่ด้วยความชัดเจนของเส้นจึงทำให้ภาพไม่เกิดมิติแบบเหมือนจริง (ภาพที่
3)
ภาพที่ 3 “Asakusa Hongan-ji
temple in the Eastern capital” โดย Hokusai
มีลักษณะเด่นขององค์ประกอบทั้ง
3 ประการ
ที่มา: Wikipedia, Thirty-six Views of Mount Fuji, [Online]
accessed 16 January 2010. Available from http://en.wikipedia.org/wiki/36_Views_of_Mount_Fuji_(Hokusai)
วิธีการสร้าง
วิธีการพิมพ์ข้อความและตัวภาพจะคล้ายคลึงกัน
ความแตกต่างที่เห็นได้ชัดก็แต่ตรงปริมาณที่พิมพ์
และความซับซ้อนของสีที่ใช้ถ้าเป็นการพิมพ์ภาพ ภาพประกอบหนังสือส่วนใหญ่จะเป็นภาพเอกรงค์ที่ใช้หมึกดำเท่านั้น
และในช่วงระยะเวลาหนึ่งการพิมพ์งานศิลปะจะเป็นแต่การพิมพ์เอกรงค์หรือเพียงสองหรือสามสีเท่านั้น
การพิมพ์ก็จะเริ่มด้วยการวาดตัวหนังสือหรือภาพบน
“กระดาษวะชิ” (washi) และปิดบนแผ่นไม้ที่มักจะเป็นไม้เชอร์รี
จากนั้นก็จะทำการแกะไม้ตามรอยที่วาดไว้ในรูป หลังจากนั้นก็ใช้ ประคบบะเร็ง (Baren)
กดกระดาษให้ติดกับพิมพ์ที่ทาหมึกเพื่อให้ลวดลายหรือตัวหนังสือปรากฏบนกระดาษ
ในระยะแรกการประคบก็อาจจะทำด้วยมือแต่ต่อมาก็ได้มีการประดิษฐ์เครื่องมือที่ใช้ในตรึงแม่แบบไว้ให้แน่นก่อนที่จะกดพิมพ์
ซึ่งทำให้การพิมพ์หลายสีทำได้ง่ายขึ้นเมื่อต้องการจะพิมพ์สีแต่ละสีซ้อนไปบนสีที่พิมพ์อยู่แล้วอย่างเหมาะเจาะ
ดังที่กล่าวแล้วว่าเนื้อหาของหนังสือและภาพส่วนใหญ่ที่พิมพ์จะเป็นเอกรงค์
แต่ความนิยมภาพยูกิโยเอะที่เพิ่มมากขึ้นทำให้ความต้องการของจำนวนสีที่ใช้และความซับซ้อนในการพิมพ์มากและซับซ้อนตามขึ้นไปด้วย
การวิวัฒนาการของการพิมพ์แบ่งได้เป็นช่วงๆ ดังนี้
ภาพพิมพ์หมึก
(Sumizuri-e)
- ภาพพิมพ์เอกรงค์ที่ใช้แต่หมึกดำ
ภาพพิมพ์สีแดง
(Benizuri-e)
- ภาพพิมพ์ที่มีรายละเอียดเป็นหมึกสีแดง
หรือเน้นด้วยมือด้วยหมึกสีแดงหลังจากที่พิมพ์เสร็จแล้ว หรือบางครั้งก็จะใช้สีเขียวด้วย
ภาพพิมพ์เน้นสีส้ม
(Tan-e)
- ภาพพิมพ์ที่เน้นด้วยสี่ส้มโดยใช้รงควัตถุสีแดงที่เรียกว่า tan
ภาพพิมพ์สีครามหรือภาพพิมพ์สีม่วง
(Aizuri-e),
(Murasaki-e) และภาพพิมพ์ลักษณะอื่นที่เพิ่มสีขึ้นอีกหนึ่งสีนอกไปจากสีดำ
หรือแทนที่สีดำ
ภาพอุรุชิ
( Urushi-e)
ภาพพิมพ์ที่ใช้กาวผสมสีเพื่อให้สีมีความหนาขึ้นทำให้ภาพดูเข้มข้นขึ้น
นอกจากนั้นก็ยังมีการประดับด้วยทอง ไมคา และ วัตถุอื่นๆ
เพื่อเพิ่มคุณค่าทางศิลปะของภาพให้มากยิ่งขึ้น นอกจากนั้นภาพอุรุชิยังหมายถึงการวาดภาพบนเครื่องแล็คเคอร์แทนที่จะเพียงแต่ทาสีด้วย
ภาพนิชิคิ
(Nishiki-e)
เป็นวิธีการพิมพ์ที่ใช้แม่แบบหลายแม่แบบที่แต่ละแม่แบบก็สร้างขึ้นเฉพาะส่วนใดส่วนหนึ่งของภาพ
ที่ทำให้สามารถใช้ในการพิมพ์ภาพที่มีหลายสีที่สร้างความซับซ้อนและรายละเอียดให้แก่ภาพได้
แม่พิมพ์แต่ละส่วนก็จะแกะขึ้นต่างหากจากกัน และจะใช้แต่เฉพาะส่วนหนึ่งส่วนใดของภาพเฉพาะสีเดียวเท่านั้น
แม่พิมพ์แต่ละส่วนก็จะได้รับเครื่องหมายที่เรียกว่า เคนโต เพื่อที่จะได้ประสานแม่พิมพ์ส่วนต่างของภาพได้อย่างสะดวก
คะสึชิกะ
โฮะกุไซ (Katsushika Hokusai: 1760
- 1849)
คะสึชิกะ โฮะกุไซ เป็นศิลปินภาพพิมพ์ยูกิโยเอะที่ยิ่งใหญ่ที่สุดคนหนึ่ง
เขามีทักษะทางศิลปะที่สูง สร้างทั้งผลงานจิตรกรรม ภาพพิมพ์ และภาพประกอบต่างๆ
เขาเป็นผู้ที่รักการศึกษาสรรพสิ่งรอบตัวไม่ว่าจะเป็นทิวทัศน์ ผู้คน สัตว์ นก
ดอกไม้ และแมลงโดยได้ถ่ายทอดออกมาเป็นผลงานศิลปะ
โฮะกุไซมักเดินทางอยู่เสมอ เขาศึกษาวิธีการวาดภาพทิวทัศน์ของจิตรกรยุโรปด้วยตนเองอย่างช่ำชอง
โดยเฉพาะการศึกษาวาดภาพทิวทัศน์ของจิตรกรสกุลช่างชาวดัตช์
จากนั้นจึงนำมาวิเคราะห์ถึงลักษณะต่างๆ แล้วจึงสังเคราะห์เป็นผลงานให้กลายเป็นรูปแบบเฉพาะของตนเอง
แต่กระนั้นก็ตามเขาก็ไม่ได้นิยมในการจัดวางองค์ประกอบที่เน้นให้เห็นมิติของภาพที่มากมาย
แต่พอใจกับการวางองค์ประกอบแบบเรียบง่าย ชัดเจน เน้นความสวยงามเชิงตกแต่ง
แสดงออกถึงโลกที่สดสวยผ่านผลงานภาพพิมพ์แกะไม้
ภาพที่ 4 “Great Wave off
Kanagawa” (1829–32) ผลงานที่มีชื่อเสียงที่สุดของ Hokusai
ที่มา: Wikipedia,
The Great Wave off Kanagawa, [Online] accessed16 January
2010. Available from http://en.wikipedia.org/wiki/The_Great_Wave_off_Kanagawa
โฮะกุไซเป็นจิตรกรอยู่เป็นเวลานานแต่งานชิ้นสำคัญๆเกิดขึ้นหลังจากที่อายุ
60 แล้ว งานที่มีชื่อเสียงที่สุดชุด “ทัศนียภาพ 36 มุมของภูเขาฟูจิ” เขียนระหว่าง ค.ศ. 1826 ถึง ค.ศ. 1833 ที่อันที่จริงแล้วมีด้วยกันทั้งหมด
46 ภาพ (10 ภาพเป็นภาพที่มาเขียนเพิ่มภายหลัง)
ซึ่งนักทฤษฎีและนักประวัติศาสตร์ศิลปะเห็นพ้องต้องกันว่านี่เป็นภาพทิวทัศน์ที่ยิ่งใหญ่ภาพหนึ่งของโลก
ไม่ว่าจะเป็นภาพที่รู้จักกันไปทั่วโลกอย่างภาพ “คลื่นใหญ่นอกคะนะงะวะ”
(Great Wave
off Kanagawa) (ภาพที่ 4) หรือ “ภาพฟ้าผ่าด้านล่างภูเขา” และ “ภาพฟูจิแดงเช้าวันอากาศดีจากลมทางทิศใต้”
(Red Fuji southern
wind clear morning) (ภาพที่ 5)
ภาพที่ 5 “Red Fuji southern
wind clear morning” หนึ่งในผลงานที่มีชื่อเสียงที่สุดของ Hokusai
ที่มา: Wikipedia,
Thirty-six Views of Mount Fuji, [Online] accessed16 January
2010. Available from http://en.wikipedia.org/wiki/Thirty-six_Views_of_Mount_Fuji
อุตะงะวะ
ฮิโระชิเงะ (Utagawa
Hiroshige: 1797-1858)
อุตะงะวะ ฮิโระชิเงะ
เริ่มมีชิอเสียงจากผลงานภาพพิมพ์แกะไม้ชุดผู้หญิงสาวสวย
ต่อมาเมื่อได้ตั้งสำนักพิมพ์ของตนเองโดยมีลูกศิษย์และเป็นลูกมือด้วย
เขาก็หันไปสร้างผลงานที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับนกและดอกไม้
จากนั้นมาก็หันมาสร้างผลงานแนวทิวทัศน์และทำต่อเนื่องจวบจนตลอดชีวิต
ผลงานของฮิโระชิเงะมีความโดดเด่นเรื่องการใช้สีและแสงที่แสดงความเป็นไปของบรรยากาศตามแต่ละฤดูกาลได้อย่างสวยงาม
คล้ายกับวิธีการบันทึกบรรยากาศสีของศิลปินกลุ่มอิมเพรชชั่นนิสม์ในตะวันตก (Impressionism) และด้วยความที่เขาเองก็เป็นจิตรกรเช่นเดียวกันเขาจึงมักออกเดินทางเพื่อศึกษาภูมิทัศน์ต่างๆอยู่ตลอดเวลาเช่นเดียวกับโฮะกุไซ
แต่ลักษณะผลงานของเขาจะแสดงออกถึงความละเมียดละไมของบรรยากาศในภาพ มีอารมณ์เชิงกวี
มีความสงบ โดดเดี่ยว สันโดษ และอ่อนโยนในเวลาเดียวกัน
ซึ่งเป็นการสะท้อนอารมณ์โดยรวมของชาวญี่ปุ่นได้อย่างน่าสนใจ
ผลงานชุด
“ทัศนียภาพ 8 ทางของทะเลสาบบิวะ” (Eight Views of Lake
Biwa) และ “สถานที่สำคัญ
10 แห่งทางตะวันออกของเมืองหลวง” (Ten
Famous Places in the Eastern Capital) ภาพสองชุดนี้ได้รับความสำเร็จพอประมาณ
แต่ในปี ค.ศ. 1832 ฮิโระชิเงะได้รับเชิญให้เป็นส่วนหนึ่งของกลุ่มทูตโชกุนในพระราชสำนักหลวงที่เกียวโต ขณะที่เดินทางไปเกียวโต ฮิโระชิเงะก็สังเกตทิวทัศน์ของถนนโทไกโด
(Tokaido road) หรือถนนฝั่งทะเลตะวันออกซึ่งเป็นถนนที่คดเคี้ยวเลียบฝั่งทะเลและภูเขาที่ปกคลุมด้วยหิมะไปพลาง
ผ่านทะเลสาบบิวะจนในที่สุดก็ถึงเกียวโต เขาจึงสร้างผลงานซึ่งได้แรงบันดาลใจจากการเดินทางครั้งนั้น
ในชุด “สถานี 53 สถานีบนเส้นทางโตไกโด” (The Fifty-Three Stations of the Tokaido) (ภาพที่ 7)ซึ่งเป็นงานพิมพ์ที่ประสพความสำเร็จมากและสร้างชื่อเสียงให้ฮิโระชิเงะเป็นศิลปินอย่างเต็มตัว
ภาพที่ 6 (ซ้าย) "Great Bridge, Sudden Shower at Atake" ผลงานในชุด One Hundred Famous Views of Edo ของ Hiroshige เป็นต้นแบบภาพ"The Bridge in the Rain" ของ Vincent
Van Gogh (ขวา)
ที่มา: Wikipedia,
Hiroshige, [Online] accessed16 January 2010. Available
from http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hiroshige_Van_Gogh_2.JPG
ภาพที่ 7 “Night Snow at Kambara" ผลงานในชุด The Fifty-Three
Stations of the Tokaido ของ Hiroshigeที่มา: Wikipedia,
Hiroshige, [Online] accessed16 January 2010. Available
from http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hiroshige_nuit_de_neige_%C3%A0_Kambara.JPG
ชัยยศ
อิษฏ์วรพันธุ์, คะซึชิคะ โฮะกุไซ Katsushika Hokusai, (กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์สารคดี,
2552), ไม่ปรากฏเลขหน้า.
